მთავარი » დღესასწაულები

როგორ აღნიშავდნენ უფლის შობის დღესასწაულს საქართველოს კუთხეებში?

სტატიის ავტორი: | თარიღი: 06.01.2018 ერთი კომენტარი | 15,202 ნახვა

შობის დღესასწაული ერთ-ერთი უდიდესი დღეა საქრისტიანოში. იგი ბეთლემში იესო ქრისტეს ხორციელად შობას ეძღვნება. გვესაუბრება ნინო ღამბაშიძე (ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი):

“შობის დღესასწაულისათვის სამზადისი და მისი აღნიშვნა უკვე წინა დღესვე, 24(6 იანვარს) დეკემბერს იწყებოდა.

ალილოამ დღეს საქართველოში პურის მარცვლის ფაფა იხარშებოდა, რომელსაც ეწოდებოდა: ჭანტილა (სვანეთი, რაჭა, ლეჩხუმი) ან კორკოტი (იმერეთი, გურია, სამეგრელო), ქრისტეს კორკოტი (ქართლი, თუშეთი), ცხრაწვენა (ქართლი, კახეთი) და სხვა.

საწანდილე/საკორკოტე პურის მარცვალი ქალებს მზის ამოსვლამდე უნდა დაერჩიათ და მოსახარშად ჩაედგათ. მას ხახვით, მარილით და ნიგვზით ან თაფლით/შაქრით და ნიგვზით კმაზავდნენ.

ჭანტილობა დღეს დიასხლისი ყველაზე ადრე დგებოდა, გობს, რომელშიც საჭანტილე (ფაფისთვის გამზადებული მარცვალი) ეყარა, შუა ცეცხლათნ გამოჰქონდა და გობს ხელს სამჯერ ისე მიარტყამდა, რომ ქატო ცეცხლში ჩაყრილიყო და ცეცხლი კარგად მოკიდებოდა. ამის შემდეგ საჭანტილეს გარეცხავდნენ, ჩაყრიდნენ ქვაბში და ცეცხლზე ჩამოკიდებდნენ. როდესაც კარგად მოიხარშებოდა, ყოველგვარი თესლეულის სამ–სამ მარცვალს (სიმინდი, ლობიო, ცერცვი, ოსპი) მოხარშულ ჭანტილში ჩაყრიდნენ. მოხარშული ჭანტილის ქაფს გარეთ ხეებს წაუსვამდნენ, მომავალ წელს უხვი მოსავლი იქნებაო. ჭანტილის ჭამა საღამომდე, ვახშმობამდე არ შეიძლებოდა.

ზემო სვანეთში საღამოს ყოველ ოჯახში ლობიან პურებს აცხობდნენ და კანაფის თესლისგან მუჯორს ამზადებდნენ. მუჯორი დანაყილი და ზეთგამოცლილი კანაფის თესლი ან ნიგოზია, რომელსაც მარილით აზავებენ და საწებლად ხმარობენ. ზოგჯერ მუჯორს გამოწურულ ზეთს ისევ ასხამენ. ვახშმობის დროს ორ სუფრას შლიდნენ, ერთს ცოცხლებისთვის და მეორეს მიცვალებულებისთვის. ორივე სუფრაზე მუჯორმოსხმული თესლი (კორკოტი), ერთი სანთელი და ლობიანი პურები ეწყო. ჯამზე კოვზი და ჩოგანი იდო. ერთი სუფრა ლამარიასთვის (ღვთისმშობლისთვის) იშლებოდა და დიასახლისი მას ოჯახის წევრების კეთილდღეობას შესთხოვდა. ამ სუფრასთან ქალები სხდებოდნენ და საჭმელს შეექცეოდნე. მეორე სუფრა მიცვალებულებისთის იყო განკუთვნილი. მასზე სამ სანთელს ანთებდნენ. ამ სუფრასთან მიცვალებულის სულებს იმავეს შესთხოვდა ოჯახის უფროსი, რასაც ღვთისმშობელს დიასახლისი. ლოცვის დასრულების შემდეგ კაცები და ბავშვები სუფრას ერთი ადგილიდან მეორეზე გადადგამდნენ და ივახშმებდნენ. ამ დღეს ლოცულობდნენ და იხსენიებდნენ ლამარიას და ქრისდეშს (ქრისტეს). ჩოგანს და კოვზს, რომელებსაც შობისთვის ხმარობდნენ, რიტუალის შესრულების შემდეგ კვლავ ინახავდნენ მომავალი შობისთვის. შობ ანუ შობის წინა დღე სვანეთში საოჯახო დღე იყო, თუმცა ზოგან ლასკრობები ანუ საჯარო თავყრილობებიც იმართებოდა. კოდორის ხეობის მოსახლეობა ჯერ კიდევ შემოდგომის პირზე იწყებდა საშობაო ღორის ლექრისდეშის გასუქებას, რომელსაც შობის წინა დღეს კლავდნენ.

რაჭაში სავახშმოდ სამ განატეხს აცხობდნენ. განატეხი ნიგვზიანი უნდა ყოფილიყო. ჩამოქნიდნენ 4 სანთელს. სამს ჩაარჭობდნენ თითო-თითოდ განატეხში, მეოთხეს კი დიასახლისი ან ოჯახის უფროსი ხელში დაიჭერდა. ანთებული სანთლიანი განატეხი, ჭიქა ღვინო, ჭანტილა და სხვა გობში ეწყო.

მლოცველი, ქალი ან კაცი, ამ გობს ცეცხლის ახლოს მარჯვნიდან მარცხნივ სამჯერ შემოატრიალებდა და შეულოცავდა ანუ ილოცებდა: `ღმერთო რამდენი კაკალი ეს არის, იმდენი სიკეთე მოგვეცი, იმდენი კოდი ხვარბალი მოგვეცი, იმდენი თეთრი და ქონება მოგვეცი~. ლოცვის შემდეგ მლოცველი ამ 4 ანთებულ სანთელს სახლის ოთხივე კუთხეში მიაკრავდა და ხელს არ ახლებდა, სანამ თვითონ არ ჩაიწვებოდა. შემდეგ დასხდებოდნენ სავახშმოდ. ჭანტილას ჯამებში გადმოასხამდნენ, თუ ზეთი გამოხდილი ჰქონდათ, ჯამებში ზეთსაც ჩაასხამდნენ და შეექცეოდნენ. სტუმრებს ჭანტილასაც აჭმევდნენ და განატეხსაც.

ლეჩხუმში საღამოს, ვახშმობისათვის, უფროსი ქალი სამ პატარა კვერს, ჯვრიანს აცხობდა (კვერს ხველის ტაბლას ეძახდნენ). კვერებს გულში ნიგოზი და ხახვი უნდა ჰქონოდა. კვერებს და ჭანტილს გობში აწყობდნენ. გობის კიდეზე ნაკვერჩხალზე საკმეველს აკმევდნენ ან სანთელს ანთებდნენ, სამ კვერს, ღვინიან ჭიქას დიასახლისი კერიას ძირში მარჯვნივ სამჯერ შემოატრიალებდა და ილოცებდა: “ღმერთო, დაგვიფარე ხველისაგან, სნებისაგან (ანუ სნეულებისაგან), მოგვეცი სიმთელე საქონლის, კაცის სულს, რაც ხარ გვიშველე და მოგვეხმარე”. ამის შემდეგ ვახშამზე შეიძლებოდა ჭანტილა და ტაბლებიც ეჭამათ. თუ ჭანტილა მორჩებოდათ, შობას ანუ მეორე დღეს არ გამოაჩენდნენ, რადგან იმ დღეს ჭანტილას ჭამა არ შეიძლებოდა. შობის შემდეგ კი მისი ჭამა ყველას შეეძლო.

სამეგრელოში შობას, ისევე როგორც სხვაგან, წინ უძღოდა საშობაო მარხვა. ქისე-პიჩუა, როგორც მას ეძახდნენ, 15/28 ნოემბერს იწყებოდა და შობამდე გრძელდებოდა. შობის წინა დღეს საშობაო ღორს კლავდნენ. ხორცის ჭამა დილამდე, გახსნილებამდე იკრძალებოდა. შობის წინა საღამოს ღვეზელისა და მუცლის სალოცავი კვარის გამოცხობაც იცოდნენ. თითო კვერში თითო კვერცხს დებდნენ. რამდენი წევრიც იყო ოჯახში, იმდენ კვერს აცხობდნენ.

გურიაში მრავალწლობას ანუ 24(6 იანვარს) დეკემბერს დიდი საშობაო სამზადისი იცოდნენ. მთავარი ამ სამზადისის დროს ღვეძელის (რიტუალური პური) გამოცხობა იყო. ღვეძელს ნახევარმთვარის ფორმა ჰქონდა, აკეთებდნენ ხორბლის ფქვილისგან. მასში დებდნენ ყველს და გამომშრალ, შებოლილ კვერცხებს, მთელ-მთელს ან შუაზე გაჭრილს. ღვეძელი იმდენი ცხვებოდა, რამდენი წევრიც იყო იჯახში. უფროსებისთვის უფრო დიდი ზომის ცხვებოდა, ვიდრე პატარებისთვის. ღვეძელს მიცვალებულებისთვისაც აცხობდნენ.

23 (5 იანვარი) დეკემბერს ქართლში, ხოლო 24 (6 იანვარს) დეკემბერს კახეთში, ერწო-თიანეთში, გუდამაყარში იცოდნენ წინასაშობაო რიტუალების შესრულება. ამ დღეს თხილობას, ფხოწაობას/ხოწაობას ეძახდნენ.

უფროსები თხილ-კაკალს გადაუყრიდნენ ბავშვებს, მათ კი რაც შეიძლება ბევრი უნდა “მოეფხოწათ”, შეეგროვებინათ. ერწო-თიანთში მოხოწილი თხილ-კალით ბავშვები თამაშობდნენ. გუდამაყარში ოჯახის უფროსი თხილ-კაკლით და ჩირით სავსე ჯამს, მას მერე რაც ცეცხლზე მოატარებდა და მიცვალებულებს შენდობას ეტყოდა, ბავშვებს ურიგებდა.

ოჯახში ამზადებდნენ კორკოტს და ცხრაწვენას. საითაც გადავიდოდა ხარშვისას კორკოტი, ხალხის რწმენით მომავალ წელს იმ მხარეს იქნებოდა კარგი მოსავალი. ცხრაწვენას ძირითადად აკეთებდნენ ლობიოთი, რომელსაც სხვადასხვა მარცვლეულს უმატებდნენ: ქერს, სიმინდს, ხორბალს, ფეტვს, ცერცვს, მუხუდოს. მოსავლის სიუხვის მიზნით წვენი სქელი უნდა ყოფილიყო. როდესაც ცხრაწვენა მოიხარშებოდა, დაილოცებოდნენ: `ბევრი მშვიდობის შობა-წელიწადი მოგვიბრუნეო”.

ამავე დღეს დამბალ ხორბალს ნაყავდნენ და წყალში ხარშავდნენ. ხორბალს წყალში გუთნისდედა ჩაყრიდა და მსხლის ჯოხით ურევდა. შემდეგ ამ ჯოხს სახლის კედელში ამაგრებდნენ და ერთი წლის განმავლობაში ინახავდნენ. ზოგჯერ ხორბალს ხშირწვერიანი კაცი ნაყავდა და წყალში ყრიდა – ხშირი ყანა გვექნებაო. ზოგჯერ ფქვილს ბიჭი ხარშავდა, გარეთ გაჰქონდა და ხშირი ტყისაკენ იყურებოდა, რომ ყანა იმ წელს ხშირი ჰქონოდათ. გარეთ გასვლის და ტყის დანახვის წესი მთიულეთში, გუდამაყარში და ერწო-თიანეთში ქართლიდან მოსულმა მოსახლეობამაც იცოდა.

ქართლში 24 (6. 01) დეკემბერსაც კეთდებოდა კორკოტი. Mმარცვლის ქერქის ანუ შედედებული ზედაპირის ნაწილს გუთნის დედა სახლის ბოძებს ან კედელს წაუსვამდა, ცოტას ხარებს აჭმევდა, ცოტას თვითონ შეჭამდა. გუთნის დედა კორკოტს ოჯახის ყველა წევრს თავისი ხელით აჭმევდა. ახალი მიცვალებულის პატრონები კორკოტს არ აკეთებდნენ.

ქართლში 24 (6.01) დეკემბერს ქრისტეს კორკოტს ეძახდნენ. ქრისტეს სახელზე გამომცხვარი პური, თუ მის სახელზე კერძად მოხარშული ხორბალი ან სხვა მარცვლეულის ფქვილისგან გაკეთებული ფაფა, გავრცელებული და ტრადიციულია აღმოსავლეთ საქრთველოში. მაგალითად, ხევში ორი ყორბოული ან იგივე ქრისტეს პური ცხვებოდა, ასევე მთიულეთში, რომელიც ოჯახის უფროსს იგი გარეთ უნდა გაეტანა, ცისთვის დაენახვებინა და ლოცვა ეთქვა. შემდეგ, პურს მუხლებზე დაიდებდა, ხშირ ტყეს გახედავდა, გადატეხავდა და შინ შევიდოდა. ერწო–თიანეთში 3 დაჭრელებული კვერი – ქრისტის ოხშამი ცხვებოდა და გარკვეული რიტუალი სრულდებოდა.

თუშეთსა და ხევში ამ დღეს ისეთივე სამზადისი იყო, როგორც ახალი წლის წინა დღეს.

თუშეთში ბავშვებს ავალებდნენ ქერიფქლას (მაღალი, სქელღეროიანი ყვავილი) და ფიჭვის პატარა ტოტები მოეტანათ. საღამოს თითო ტოტს კარზე ამაგრებდნენ, ავი კვალისაგან დაგვიცავსო. ყველაფერს, რაც განათხოვრებული ჰქონდათ, ამ დღეს იბრუნებდნენ “ქრისტეს და წელწადის ღამეს სახმარმა (ნივთებმა), პირუტყვმაც და კაცმაც თავის ჭერქვეშ უნდა გაათენოსო”. ასევე იქცეოდნენ აღმოსავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეებში.

საღამოს, მას შემდეგ, რაც დიასახლისი კეცს ცეცხლზე შემოდგამდა, დაიჭერდნენ კვალს და სახლიდან აღარავის არაფერს გაატანდნენ. დიასახლისი ადამიანებისა და შინაური ცხოველების გამოსახულების რიტუალურ პურებს აცხობდა. მათ სალოცავებს ეძახდნენ და ე. წ. ქრისტეს სუფრაზე უნდა დაედოთ.
გრძელ ცომს ადამიანის ფორმას აძლევდნენ. ეს კაცის კვერი იყო. მრგვალ კვერს 4 მხარეს უგრძელებდნენ, ძროხის ძუძუებიაო. ცხვრების კვერიც ასეთივე იყო, მხოლოდ ოთხის ნაცვლად ორი ძუძუ უკეთდებოდა. ცხენისთვის ნალისებრი კვერი ცხვებოდა. ცხვებოდა ერთი დიდი კოტორიც, რომელსაც ქრისტეს საგძალი ერქვა.

ყველა კვერს, კორკოტს, ქრისტის კორკოტის ნახევარს, კალტის(ხაჭოს) კვერს ან ყველის პატარა ნაჭერს, ცოტაოდნენ მატყლს, არყიან პატარა ჭურჭელს, 1 სანთელს ხონჩაზე აწყობდნენ. ყოველივე ამას ქრისტის სუფრა ეწოდებოდა. ქრისტის სუფრას განცხადებამდე (5/18 იანვარი) კიდობნის თავზე ან თახჩაში ინახავდნენ. ქრისტეს კორკოტის მეორე ნახევარს დიასახლისი ოჯახისათვის ინახავდა.

თითოეულ ვაჟს, ვინც იარაღს ატარებდა, ან მოზარდს ამავე საღამოს პატარა გახვრეტილ კვერებს უცხობდნენ. კვერებს კერასთან, სამამაცო (კაცების) ადგილის თავზე დამაგრებულ პატარა ჩხირებზე წამოაცმევდნენ ხოლმე. მათი ჩამოღება არ შეიძლებოდა. ან თავად უნდა ჩამოცვენილიყვნენ ან თაგვს, კატას უნდა შეეჭამა.

ცხვებოდა ერთი ლუკმის ხელა მრგვალი პური – სათავსქვიო კვერი, რომელსაც დიასახლისი ოჯახის ყველა წევრს სასთუმლის ქვეშ ამოუდებდა. ასეთივე კვერებს დებდნენ საცხოვრებლის და პირუტყვის სადგომის კარის თავზე ბუდეში ავი კვალისაგან დასაცავად.

კერის პირას ნაცარში “ჩასვამდნენ” კვერს, რომელსაც წაწვეტებული თავი და ცერცვის მარცვლების თვალები ჰქონდა. იქმნებოდა შთაბეჭდილება, თითქოს იგი ჭერში იყურებოდა. კვერს მრავალი სახელი ჰქონდა: ღომლის დედა, ჭერჩიჭყეტია, ნაცრისდედა და სხვა. იგი კერიას მფარველი ანგელოზის სიმბოლო იყო და კერასთან რჩებოდა მანამ, სანამ არ დაიწვებოდა ან კატა-თაგვი არ შეჭამდა.

შობას რიტუალური კვერების გამოცხობა ხევშიც ჰქონდათ წესად. ამ ღამეს, ყორბოულობა ღამეს ერთი საკვლევი, წმინდა სამების სამი პური, ორი ყორბოული ან ქრისტეს პური და თესლის პური ცხვებოდა. ყოველი პურის გამოცხობისას ცომს ჯვრის ნაჭდევს უკეთებდნენ. მხოლოდ ყორბოულს ჰქონდა ჯვრის ფორმის საკუთარი საბეჭდავი. ბავშვებისათვის ცხვებოდა ბედისკვერები. გამოცხობისას იმას, ვისი ბედისკვერი ამოიბურცებოდა, იღბლიან წელიწადს უწინასწარმეტყველებდნენ. ყორბოულს და თევზს ამავე ღამეს ჭამდნენ. ბედისკვერებს და საკვლევს ახალწლისთვის ინახავდნენ, ხოლო თესლის პურს – საგაზაფხულო თესვამდე.

ზოგი ყორბოულს, თევზს, არაყს ცეცხლს შემოატარებდა და მიცვალებულებს შენდობას ეტყოდა. მათ ჭამას მკვდრის პირის დაჭერას ეძახდნენ. ამავე საღამოს უნდა გამოეცხოთ პური, რომელსაც ონჩარი, ორთქლი უნდა ჰქონოდა: მაღლა ასული ორთქლით კარგად მიუვა მიცვალებულს შენდობაო.

ჩვეულებრივ შობის წინა საღამოს (ზემო სვანეთში შობ-ის წინ ერთი დღით ადრე) იკვლებოდა საშობაო ღორი (სვანურად ლექრისდეში, მეგრულად საქირსე ღორი). ღორის დაკვლის შემდეგ ყველა ოჯახში მიდიოდნენ მეალილეები, მგალობლები, ე. წ. ქრისტეს მახარობლები, 3 – 4 კაცისაგან (ან ქალისაგან) შემდგარი ჯგუფები, რომლებიც კარდაკარ დადიოდნენ და ოჯახებს შობას ულოვცადნენ. ამას შობის შემოლოცვა ეწოდებოდა. მეალილოეები მღეროდნენ ალილოს, რომლის ტექსტის მრავალი ვარიანტი არსებობს საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში. ზოგჯერ მეალილოეები გადაცმულები და დათხუპნულები დადიოდნენ, რომ ისინი ვერ ეცნოთ. დადიოდნენ მთელი ღამე და სადაც დაათენდებოდათ, იმ ოჯახში იქეიფებდნენ. დასავლეთ საქართველოში ალილოს ამგვარი ტექსტი ჰქონდა:

“ოცდახუთსა ამ თვესაო,
ქრისტე იშვა ბეთლემსაო,
თქვენ გვაჩუქეთ გროშებიო,
დაგელოცოთ ბოვშებიო”. (სამეგრელო)
ან
“ქრისტე-შობა გათენდა
ღმერთმა გაგითენოს,
ეს ძველი და სხვა ახალი,
ყოველი მხრიდან გაიხარეთ”.
***
“ალათასა, მალათასა,
ხელი ჩაკარ კალათასა,
ამოიღე ორი კვერცხი,
ღმერთი მოგცემს ბარაქასა”. (იმერეთი)
***
“ოცდახუთსა ამ თვესაო,
ქრისტე იშვა ბეთლემსაო,
ქალბატონი ლამაზია
გადმოგვიგდებს აბაზიანს”. (ქვემო სვანეთი)

***
“ალანთასა, ბალანთასა
ჩამოვკიდებ კალათასა,
ქალო, ერთი კვერცხი მომე
ღმერთი მოგცემს ბარაქასა.
ჩიტი ღობეზე შემოჯდა
იძახდა ქიშმიშობასა,
ღმერთმა ყველანი დაგასწროთ
აღდგომა ქრისტეს შობასა”. (მესხეთი)

აღმოსავლეთ საქართველოში ფშავ-ხევსურეთის, ხევისა და ქართლის გარდა ალილოზე სიარულის წესი ყველგან სრულდებოდა. ძველად მოზრდილი კაცები, მოგვიანებით ბავშვები, მთელ სოფელში კარდაკარ დადიოდნენ. ზოგჯერ მეალილოეებს კომბლებიც (კახეთი) ეჭირათ ხელში. მიადგებოდნენ ოჯახს და უმღეროდნენ. მაგალიათად ასე:

“ოცდახუთსა და რამდენსა შობა გათენებულაო,
შობის მადლი შეგეწიოთ, ქრისტე დაბადებულაო.
ეს სახლი ვინ ააშენა, ვინ დახურა მუხის გული?
ამშენებლის დედა ცხონდეს, დამხურავის მამის სული.
“აკოშკიდან” გადვიხედე, ერბო გიდგათ ქილებითა,
თუ გამოგაქვთ გამოიტათ, თორემ წავალთ გინებითა.
ალათასა, ბალათასა კვერცხი უნდა კალათასა.
აქა ღორი დაკლულაო, ნაყელარი ჩვენიაო, ნასამედი
თქვენიაო.
პატარძალო ჩვენო ლხინო, მარნის კარი გიჭრიალებს,
მარნის ქოცო აგვიხადე, ყელი ჩაგვიმაჭრიანე”.

მეალილოეთა ხელცარიელი გაშვება არ ვარგოდა, წყევლა იცოდნენ, რაც თავისთავად ცუდის მომასწავებელი იყო. როგორც ზემოთ მოტანილი ტექსტიდანაც ჩანს, კახეთში ზოგან სადღესასწაულო ღორი – ქოსმენი ღამევე იკვლებოდა.

თუშეთში ალილოზე მოსიარულენი წინა დღეებში მოკლულ ყვავს მიაბამდნენ ჯოხზე და ჩამოვლისას ყველა ოჯახის სარკმელში შეახედებდნენ:

“ალილო და ქრისტე ღმერთო, ქრისტე მოსრულაო,
ყვავსა ფეხი დაზრობია, კარგად მოსრულაო,
ვინც კაი პურს გამოგვიცხობს, კაი ყმისა აკვანი,
ვინც მონა პურს გამოგვიცხობს, ფსია ქალის აკვანი”.

მეალილოეებს დიასახლისი შინ პატიჟებდა და წინასწარ გამოცხობილ ორ დიდ ქადას – ალილოს კოტორს გამოუტანდა. მეალილოეები ერთს იქვე ჭამდნენ, მეორე და ერთი ჩარექი არაყი თან მიჰქონდათ. შეგროვილ სანოვაგეს ინაწილებდნენ ან სადმე ერთად ილხენდნენ.

როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთ საქართველოში ოჯახის უფროსი ქალი ან კაცი მეალილოეებს შეძლებისდაგვარად აძლევდა: ფულს, კვერცხს, ღვინოს, მათთვის გამომცხვარ ღვეზელს და სხვას. ამ ღვეზელს იმერეთში საციქველი ეწოდებოდა. სამეგრელოში ამბობდნენ: “შობაზე კაცი რომ მოვა, გიმღერებს, ეს იგივეა, რომ დიდი ძღვენი მიუტანო ოჯახს’. ამ დღეს სამეგრელოში წესად იყო, ნათლიას ნათლულისთვის ყვარილი/ყვერული (დაკოდილი მამალი), ღვეზელი და კვერი გაეტანებინა ოჯახიდან.

სვანეთში ზოგან დილით ადრე საშობაო მამალის დაკვლა იცოდნენ. მამალს კაცი კლავდა. მამლის თავზე შემოვლებაც იცოდნენ. მამალს ხარშავდნენ, მორჩენილ ძვლებს კი ასეთი სიტყვებით ცეცხლში ყრიდნენ: “ასე დაიწვას ჩვენი ოჯახის მავნე ავადმყოფობა, ასე დაიწვას, როგორც ეს დაიწვა”. ეს მამალი ლელყაჯი იყო ანუ მისი სხვისთვის ჭმევა და ჩვენება არ შეიძლებოდა.

ზემო სვანეთში ხალხის რწმენით ქრისდეშს, ქრისტეშობას მზე ვერძის სამ ნახტომზე ხტებოდა. ამ დღეს დილაადრიან, ვიდრე ფრინველი გაიღვიძებდა, ოჯახის უფროსები წამოიშლებოდნენ, კერიაში ცეცხლს აჩაღებდნენ, დიასახლისი ლამარია-ტაბლაშისაგან ანუ ღვთისმშობელისთვის განკუთვნილი წმინდა ფქვილისაგან ოჯახის ყველა წევრის სახელზე თითო ყველიან კვერს _ კუანჭილს აცხობდა. კუანჭილები უწონაში იყო, ანუ უცხოს არავის არ უნდა ეჭამა. ქორა მახვში (ოჯახის უფროსი) დაიჭერდა ხელში კუანჭილს და ქრისტეს ევედრებოდა: `დიდება მოგსვლოდეს ქრისტე შობისას! ქრისტე შობისას! შენი ლოცვა-დიდება დაჯვარული. გვიქენ, მადლიანო, მრავალი ქრისდეში, კარგ გულზე მოგვასწარი, მუდამ მშვიდობით გვამყოფე ჩვენ და ჩვენი ნათესავი, ოთხფეხი გაგვიმრავლე, გენუკვით, მადლიანო ქრისტე”.

ლოცვის დამთავრებისთანავე კუანჭილებს ოჯახის წევრებს ჩამოურიგებდნენ და მაშინვე შეაჭმევდნენ. სადილის დრო რომ მოვიდოდა, დაკლავდნენ ღორს, ცხვარს ან თხას, კვლავ ლემზირებს გამოაცხობდნენ და სადილის წინ მიცვალებულებს მოიხსენიებდნენ. საღამოსაც, ჯერ მიცვალებულებს დაუკურთხებდნენ, შენდობას ეტყოდნენ და მერე ივახშმებდნენ. ქრისდესში სტუმრად სიარული არ იცოდნენ. იმ სოფელში, რომელშიც მთავარი სალოცავი, ეკლესია მაცხოვრის სახელობის იყო, შობას, აღდგომას და ამაღლებას მთელი სოფელი ერთად დღესასწაულობდა. სუფრასთან დასხდომის წინ ჯერ ილოცებდნენ: “დიდება მოგივიდა ჩვენ უფალ მაცხოვარს, დიდება მაცხოვარო, შენ შეგვეწიე შენი მადლითა და ძალითა, ნუ მოგვაკლებ შენ წყალობას და შეწევნას. მშვიდობიანობით და გამრავლებით გაახარე ჩვენი სოფელი, ნუ გამოგვილევ შენ შესაწირავს. სანამ შენი ვედრება და მსხვერპლის შეწირვა არ დავივიწყოთ, მანამ შენს შეწევნას და წყალობას ნუ მოგვაკლებ, დალოცე სახლი შენი შესაწირავის მოსამსახურეობისათვის”.

ამის შემდეგ, ხორცს, პურს, არაყს დღეობაში მონაწილეთა მიცვალებულების სახელზე მღვდელს აკურთხებინებდნენ. ქრისდეშ დღეს შუადღემდე ჭამა-სმასა და მხიარულებაში ატარებდნენ. ქრისდეშის მეორე დღეს ლალტეხს უწოდებდნენ. ეს სიტყვა დაბრუნებას ნიშნავს. სოფლისAთავყრილობა ისევ უბრუნდებოდა შობის სუფრას და წინა დღით მორჩენილი სასმელ-საჭმელით დილიდან საღამომდე ქეიფობდა.

რაჭაში ჭანტილობის მეორე დღეს, ანუ შობას დიასახლისი მამლის ყივილთან ერთად უნდა ამდგარიყო და ქათმები დაეჭირა: ერთი საანგელოზო ყვინჩილა და მეორე საოჯახო ყვინჩილა ან ვარია. ამ ორ ქათამს დიასახლისი სახლში შემოიყვანდა. საანგელოზო ყვინჩილას შემოავლებდა თავზე კაცებს, ბავშვებს, შემდეგ ხარებს და იტყოდა: “ანგელოზების ბარაზე მომირთმევია ეს ყვინჩილა, თქვენ სამშვიდობოდ” (თან ასახელებდა კაცს ან ხარს). საოჯახო ქათამს კი როდესაც ცეცხლს შემოავლებდა, იტყოდა: “ოჯახის სამშვიდობოდ მომირთმევია ეს ქათამი”. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლებოდა მათი დაკვლა. ამას გარდა უნდა გამოეცხოთ ერთი განატეხი: ქონიანი და ნიგვზიანი, ან მარილიანი მაინც. ეს ქათმები უსათუოდ უნდა შეეწვათ, მხოლოდ ამის შემდეგ ილოცებდნენ. საანგელოზო ყვინჩილას მხოლოდ კაცები და პატარა ბიჭები ჭამდნენ. საოჯახო ქათმის ჭამა ყველას შეეძლო, მისი შიგნეული და განატეხი კი მხოლოდ იმ ქალს ეჭმებოდა, ვინც საოჯახო ქათამს ცოცხლად შემოავლებდა კაცებს. ეს ყველაფერი ძალიან ადრე, გათენებამდე უნდა მომხდარიყო. ამის შემდეგ სადილის სამზადისს შეუდგებოდნენ. სადილზე არც განატეხის გამოცხობა და არც ლოცვა წესად არ ყოფილა.

ლეჩხუმშიც მსგავის წესები იცოდნენ. აქაც დილით ადრე ორ მამალს კლავდნენ: საანგელოზო ყვინჩილას და ხარების სალოცს. ორივეს დილით ადრე კლავდნენ, მხოლოდ საანგელოზო ყვინჩილა ოჯახის კეთილდღეობისთვის იკვლებოდა, დილით უნდა შეჭმულიყო და ოჯახის წევრების გარდა მას ვერავინ შეჭამდა. ხარებისთვის განკუთვნილ ყვინჩილას ოჯახი სადილზე ჭამდა. თუ ოჯახში ერთი ან ორი წლის მიცვალებული იყო, ამ დღეს მას სუფრას წაუდგამდნენ, ანუ მოიხსენიებდნენ, მოხარშავდნენ შაშხს, გამოაცხობდნენ ხაჭაპურს, პურს, გამოიტანდნენ ღვინოს, აანთებდნენ სანთლებს. დიასახლისი ღვინიან ჭიქას პურზე თავს წაუქცევდა და იტყოდა: “ღმერთო, გამინათე ჩემი ახალი მკვდარი”. ამის შემდეგ სადილობას შეუდგებოდნენ. სტუმრების მიპატიჟება ამ დღეს არ იცოდნენ.

სამეგრელოში ძველად შობა დღეს სისხლი უნდა ჩაესხათ ანუ ღორი ან ტახი დაეკლათ. შობის დილას იხარშებოდა ღორის თავი. ზოგან ღორი შობის წინა საღამოს იკვლებოდა. ამ დღეს დილით ადრე უნდა ამდგარიყვნენ და ეჭამათ საგანგებო დილის საუზმე, რომელსაც დილის ხაციცი – ოჭუმარეშ ხაციცი ერქვა. იგივე ჩვეულება იცოდნენ იმერეთში.

იმერეთში შობის წინა საღამოს ოჯახის თითოეული წევრისთვის კლავდნენ ქათმებს და კუჭმაჭის მაგიერ ურთავდნენ ჭყინტ ყველს და მოხარშულ ბრინჯს. ადრე შობის გათენებამდე ყველანი სუფრას მიუსხდებოდნენ და ლოცვის შემდეგ საუზმობდნენ. ამ საუზმეს ხაციცი ეწოდებოდა.

გურიაში “ძღვენი” ჩვეულებრივ რძლის მშობლებს ეგზავნებოდათ. ძღვენი შეძლების მიხედვით შეიძლება ყოფილიყო: ხარი ან ძროხა, ცხვარი, ინდაური ღვინო, საპალნე ღომი, გამომცხვარი პურები, ხაჭაპური. საშობაო ღვეზელი უმთავრესი იყო და აუცილებლად უნდა გაეგზავნათ.

შობა დილით აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში იკვლებოდა ღორი, რომელსაც ნოემბრიდან ასუქებდნენ. ქართლში მას სააღებო ღორს ეძახდნენ, კახეთში ქოსმენს. ზოგს ამ დღისთვის საკლავიც ჰქონდა შეთქმული. კლავდნენ ცხვარს, კახეთში მამალიც შეიძლებოდა, იტყოდნენ, თითქოს ცხვარი დავკალითო. ამ დღისთვის გადადებული საუკეთესო ფქვილისაგან ანუ ზედაშისაგან ცხვებოდა ქადა, როემლსაც იმდენ ნაწილად ჭრიდნენ, რამდენი ოჯახის წევრიც იყო. ანთებდნენ სანთლებს, საშობაო სუფრაზე უნდა ყოფილიყო პური, ყველი, ქათამი, ინდაური, საკლავის ხორცი, თხილ-კაკალი, ღვინო და სხვა, რაც ოჯახს ექნებოდა. სუფრასთან რომ დასხდებოდნენ, ოჯახის უფროსი დაილოცებოდა: “ღმერთო მშვიდობის ზაფხული მოგვეცი, ბარაქიანი წელიწადი მოგვეცი. ღმერთო უშველე ჩენ შვილებს, შვილიშვილებს… ”

აღმოსავლეთ საქართველოში ეს დღე მიცვალებულთა მოსახსენებელი დღე იყო. ხალხი წირვა-ლოცვას ესწრებოდა, თუ შეთქმული ჰქონდათ, სალოცავშიც გადიოდნენ. ლხინი კახეთში სამი დღეც კი გრძელდებოდა.

სოფელ შილდაში, კახეთში ამ დღეს ნეკრესის სალოცავში მიდიოდნენ და ღორებს კლავდნენ. ამ სამსხვერპლო ღორს ლომტახს ეძახიან. ლეგენდის მიხედვით ლეკები მორიგი დარბევის შემდეგ ნადავლით შინ ბრუნდებოდნენ და გზად ნეკრესისკენ გამოუვლიათ. ქართველებს მათთვის მამალი ღორები მიუსევიათ და ლეკები ხელცარიელი გაუშვიათ.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში ძირითადი საწესჩვეულებო რიტუალები ხატში სრულდებოდა. სახლში ყოველივე ისე კეთდებოდა, როგორც ბარში, მხოლოდ კერძები მთისთვის დამახასიათებელი იცოდნენ: ხინკალი, შეთქმული საკლავის ხორცი, ფაფა, მოხარშული ბრინჯი და სხვა. ზოგჯერ ჭირისუფალი ახალი მიცვალებულის სახელზე საკლავს კლავდა, განსაკუთრებით ხევში, სადაც მიცვალებულისთვის წლამდე შვიდი სუფრა უნდა გაშლილიყო, ერთ-ერთი – შობას. შობას ხევში საფლავზეც გადიოდნენ.

დილით თუშეთში ოჯახის ერთ-ერთ წევრს უმძრახად მოჰქონდა წყალი, რომლითაც საშობაო სუფრისთვის განკუთვნილი კერძები უნდა დამზადებულიყო. დღისით საგვარეულო სტუმრად დადიოდა ერთმანეთთან, საღამოს კი შიყარაში (სოფლის თავყრილობა, ჯარი) გროვდებოდა. დღისით საშიყარო სანოვაგეს ახალგაზრდები კომლობრივ აგროვებდნენ. ზოგან შიყარაზე ალილოზე შეგროვებულ საჭმელს მიირთმევდნენ. ქრისტის შიყარას ღამეს ნათე (ხატის მსახური) ირჩევდა მაქალათეებს: ორ ვაჟს და ორ ან სამ ქალს, რომლებიც ნათეს წელწდობის (ახალი წლის) ჯარობაზე მოეხმარებოდნენ ხალხის გამასპინძლებაში.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში ხატის მსახურები ხატში შობის ან ახალი წლის ღამეს მიდიოდნენ. ისინი გარკვეული ხნით ადრე იწყებდნენ წმინდობას. ცხოვრობდნენ “სუფთა” ადგილზე (მაგალითად ხევსურეთში ჭერხოში), წყვეტდნენ ცოლ-ქმრულ ურთიერთობას, არ დადიოდნენ უწმინდურ ადგილებში. ხატში სადღეობო ლუდის მოდუღება ძირითადად ერთი კვირით ადრე იწყებოდა.

ხევსურეთში ხატში ქრისტეს წუხრას ანუ საღამოს მეგანძურს მიჰქონდა თასები, რეცხავდა, გადასცემდა დასტურებს და ისინი თავის ადგილზე დგამდნენ. როგორც წესი ხატის თას-განძი სამალავებში ინახებოდა. დასტურები მიტანილ ღამისსამთელოს (რიტუალური კვერი) და ლუდიან თასებს აწყობდნენ, ახსენებდნენ “ჯვართ” ანუ სალოცავებს. ყველა იქ მყოფი დგებოდა პირით აღმოსავლეთისაკენ და ხუცესი იწყებდა ხუცობას. ამ დროს ხელოსანი მიდიოდა საზარესთან და ზარს სამჯერ ნელ-ნელა შემოჰკრავდა, მერე ააჩქარებდა და როდესაც ხუცესი ჯერ კიდევ ხუცობდა, უკან შებრუნდებოდა. ხუცობის დამთავრებისთანავე, იქვე დაამწყალობნებდა ხატის ყმებს, შემდეგ უკვე დანარჩენები ეტყოდნენ ერთმანეთს წყალობას ანუ დალოცავდნენ. ბოლოს იწყებოდა სადიდებლები.

ხატში ერთ-ერთი მთავარი საკულტო ნივთი, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს რიტუალების შესრულების დროს, არის დროშა. იგი მედროშავე ხელოსანს ებარა. სანამ მედროშავე დროშას შეეხებოდა, აუცილებლად უნდა განათლულიყო ანუ საკლავი დაეკლა და მისი სისხლი წაესვა ხელ-მხარზე. დროშა ხის ტარია, რომელსაც თავზე ჯვარი და ზარი აქვს. დროშის ტარზე შებმულია ხალხისგან შეწირული საკადრისები – სხვადასხვა ფერის ბაღდადები და ხელსახოცები. დროშა ფაქტობრივად ყველა სახატო რიტუალში მონაწილეობს.

შობა ღამეს მხოლოდ ჯვარიონი იყო ხატში, თუმცა შეიძლებოდა თითო-ოროლა მეთემეც, სოფლის მკვიდრი ყოფილიყო. იდგმებოდა ხელოსანთა ტაბლა, სადაც საკუთვრივ ხელოსანთა მოდუღებული ლუდი, შასამავლო და საკლავის ხორცი იყო. იწყებოდა სმა, სიმღერა, ძველ ამბებზე, ანდრეზებზე საუბარი და მხიარულება. სანამ ხატში სმა დაიწყებოდა, მანამ მარხვას ყველა ფაფით “გატეხდა”. ფაფიან ჯამს ტაბლაზე ცეცხლის ახლოს დგამდნენ. ხუცესი სამჯერ ჩაასხამდა ცეცხლში ერბოს. თუ ცეცხლი ძალიან აბრიალდებოდა, კარგი წლის დადგომას იმედოვნებდნენ. შემდეგ შეექცეოდნენ ფაფას. ზედამდეგები იქ მყოფებს ლუდს მიართმევდნენ. ღამეს ყველანი იქვე ათენებდნენ.

დილით ღამენათევ ხუცეს-ხელოსანს დასტურები სოფლიდან გამოგზავნილ არაყს ალევინებდნენ. ამის შემდე დასტურებს მიჰქონდათ წყალი და ხუცეს-ხელოსნებს პირს აბანინებდნენ. ამას მოსდევდა ჟამისწირვა. ჟამისწირვის დასრულების შემდეგ მოდიოდნენ მლოცველები. ჯერ მეზღვნეები (მათ, ვისაც საკლავი მოჰყავდა დასაკლავად), შემდეგ კი დანარჩენი სოფელი. კლავდნენ: სასოფლო საკლავს და მეზღვნეების მიერ მოყვანილს. ამ დროს საკლავი ძნელად იშოვებოდა. ის, ვინც იშოვიდა, წელწდისთვის ინახავდა, რადგან დიდ დღესასწაულად მიაჩნდათ. ხუცესი სამსხვერპლო ცხოველის რქაზე სანთელს აკრავდა და იხუცებდა. ახვეწებდა ღმერთს საკლავის პატრონს, შემდეგ კი ყველა იქ მყოფს ამწყალობნებდა. თუ საკლავი ხარი იყო, ხუცესი ხუცობის დამთავრების შემდეგ ყურს მოაჭრიდა და იქვე გადააგდებდა. ჭრილობიდან გამოსულ სისხლს ხუცესი ჯვრის ფორმით საკლავის პატრონს შუბლზე წაუსვამდა. ხუცესს ბეჭი და თავი რჩებოდა.
ამ წესის შესრულების შემდეგ სხდებოდა ჯარი (თავყრილობა), რომელსაც დასტურები მოხარშული ხორცითა და ლუდით უმასპინძლდებოდნენ. იწყებოდა სმა, საგმირო სიმღერების შემღერნება. ქალებს ლუდს არ ასმევდნენ. ისინი ძალიან მალე ბრუნდებოდნენ სახლში. თუ ვინმეს სტუმარი ჰყავდა, ხატში მას განსაკუთრებულ პატივს სცემდნენ. წასვლის წინ ჯვარიონი დალოცავდა მლოცველებს: “წყალობა წაიღეთ, მაგალითად, სანების ჯვრის, მეწაღმართე ანგელოზი გამოგაყოლასთ. ჯვარ გეწერასთ, ჯვარსაც, კაცსაც”…
ასეთივე წესები სრულდებოდა ფშავშიც. ამ დღეს მიცვალებულების მოხსენიებაც იცოდნენ. თუ ხევსურეთში მარხვას ფაფით გაიხსნილებდნენ, ფშავში ყველით, პურით და ერთი სასოფლო საკლავის ხორცით.
იმ ხატებში, სადაც ღამისთევა არ იცოდნენ, ყველა წესი დილით სრულდებოდა.

გუდამაყარშიც შობას მარხვა ხსნილდებოდა. იყო უქმე. ოჯახი ქადებს, ხინკალს და სხვა რაც ექნებოდათ, აკეთებდნენ. ზოგი მიცვალებულებს შენდობას ეტყოდა. იცოდნენ ერთმანეთის მიპატიჟება.

მთიულეთში დილით დიასახლისი ხინკალს, ფაფას ან ანტრიას აკეთებდა. სუფრასთან რომ სხდებოდნენ, ოჯახის უფროსი, რომელსაც ხელში ორი-სამი ანთებული სანთელი ეჭირა, ქრისტეშობის მადლის ძალას ეხვეწებოდა შეწევნას. შემდეგ სანთლებს მათთვის განკუთვნილ ადგილზე მიაკრავდნენ და სადილად სხდებოდნენ.

ზოგან ხატში მზარეულები (ხატის მსახურები) იცვლებოდნენ. ისინი ვალდებულნი იყვნენ ხატში 3 თოხლი მიეყვანათ, რომელთაც დეკანოზი კლავდა. ერთი–ორი ახალი მზარეული 1 ჩარექა არყის შესაგროვებლად დაივლიდა სოფელს. ხატში სალოცავად ხალხიც მიდიოდა.”


სტატიაზე ვრცელდება "ამბიონის" საავტორო უფლებები


კომენტარების შინაარსზე პასუხს არ აგებს "ამბიონის" რედაქცია. გთხოვთ, უცენზურო და კანონის საწინააღმდეგო შინაარსის შემცველი კომენტარების დაწერისგან თავი შეიკავოთ.

1 კომენტარი »

კომენტარის დატოვება

დაწერეთ თქვენი კომენტარი. თქვენ შეგიძლიათ გამოიწეროთ ეს კომენტარები RSS არხის საშუალებით

გთხოვთ იყოთ თემასთან ახლოს, სპამ კომენტარები დაიბლოკება სისტემის მიერ.

შეგიძლიათ გამოიყენოთ შემდეგი ტეგები:

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong> 

კომენტირებისას შეგიძლიათ გამოიყენოთ თქვენი Gravatar-ი