გარდამავლ ხანაში ქვეყანაში რთული პოლიტიკური მდგომარეობაა. ამ დროს საქართველო არაბ დამპყრობთა ხელშია, თბილისში არაბთა მეფის ნაცვალი – ამირა ზის. ასეთმა პოლიტიკურმა ვითარებამ კულტურის კერების პერიფერიებისკენ დაძვრა გამოიწვია.

VIII საუკუნის მიწურულსა და IX საუკუნის დასაწყისში საქართველოს მიწა-წყალზე სამი ახალი ეროვნული სახელმწიფო წარმოიშვა: აფხაზთა სამეფო, რომელსაც მთელი დასავლეთ საქართველო ეჭირა; კახეთის საქორეპისკოპოსო და ტაო-კლარჯეთის სამთავრო – შემდეგ უკვე სამეფო – რომლის ფარგლებშიც შედიოდა სამცხე, ჯავახეთი, აჭარა, შავშეთი, კლარჯეთი, ტაო, ოლთისი და სხვ.

IX ს-ის დასაწყისში აშოტ კურაპალატმა (გარდაიცვალა 826 წ.) არტანუჯი აღადგინა, ამავე პერიოდს განეკუთვნება დმანისის, ჯავახეთის ახალქალაქის, თმოგვის, ოლთისის, ახალციხის, თელავისა და სხვათა გაქალაქება და ქუთაისის აღორძინება; თბილისი კი ამ დროსაც ამიერკავკასიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ქალაქია.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ტაო-კლარჯეთში VIII საუკუნის მიწურულს ჩასახულ სამონასტრო მოძრაობას, რომელსაც დიდი სასულიერო მოღვაწე გრიგოლ ხანძთელი (759-861) ჩაუდგა სათავეში. მამა გრიგოლმა და მისმა მოწაფეებმა მრავალი ტაძარ-მონასტერი (ხანძთა, ჯმერკი, დაბა, მიძნაძორი, გუნათლე, წყაროსთავი, ბარეთელთა) დაარსეს და ძველი (ბანა, იშხანი, ოპიზა, ანჩა) აღადგინეს.

ეს მონასტრები კულტურისა და განათლების მნიშვნელოვან ცენტრებად იქცა. IX-X საუკუნეების ქართული მწერლობა თითქმის მთლიანად ტაო-კლარჯეთის მონასტრებთან არის დაკავშირებული. აქ იქმნებოდა ორიგინალური თხზულებები, ითარგმნებოდა უცხოელ ავტორთა ნაწერები; აქვე შეიქმნა ქართული მონუმენტური მხატვრობის თავისებური სკოლა, კალიგრაფიული ხელოვნების, მინიატურისა და ჭედურობის ღირსშესანიშნავი ნიმუშები.

VIII-IX საუკუნეები “ექსპერიმენტული” ძეგლების სიმრავლით გამოირჩევვა და ძიებათა, მხატვრულ ამოცანათა დასახვისა და გადაწყვეტის ხანაა. ჩნდება გუმბათიანი ტაძრის რამდენიმე საინტერესო ტიპი; შენდება დარბაზული ეკლესიები და ბაზილიკებიც. ტრიკონქი (• თელოვანი, VIII ს.) , გუმბათოვანი სამეკლესიიანი ნაგებობა (• ნეკრესის მონასტრის გუმბათიანი ეკლესია, VIII-IX სს. მიჯნა), კუპელჰალე (გუმბათიანი დარბაზი) (• წირქოლი, VIII ს. • არმაზი, (ქსნის) 864 წ.), კუპელჰალეს, ტრიკონქისა და სამეკლესიიანი ბაზილიკის ნაერთი (• ვაჩნაძიანის ყველაწმინდა, VIII-IX სს.), ორგუმბათიანი ბაზილიკა (• გურჯაანის ყველაწმინდა, VIII-IX სს.), ტეტრაკონქის ვარიაციები (• დრანდა, VII-VIII სს. • ჩამხუსი, IX ს.), ექვსაფსიდიანი ეკლესია (• ოლთისი, X ს. • გოგუბა, X ს. • ბოჭორმა, X ს. • კაცხი, X ს.), რვააფსიდიანი ეკლესია (• ტაოსკარი, X ს.) ბაზილიკა (• ალვანის “ცხრაკარას” ეკლესია, VIII-IX სს. • ზედაზენი, VIII ს. • აკურის მამა-დავითი, 855წ.), სამეკლესიიანი ბაზილიკა (• ამბარა, VIII ს. • ნეძვი, IX ს.) , სამეკლესიანი ბაზილიკა ოთხმხრივ გარშემოსავლელით (• ერედვი, 906 წ.), დარბაზული ეკლესია (• ალანძა, VIII-IX სს.). პარალელურად ისხება დეკორატიული და ცხოველხატული ტენდენციები.

წყარო: http://www.heritagesites.ge