თუ როგორ ხდებოდა მიცვალებულთა მოხსენიება თუშეთში, რა რიტუალებთან გახლდათ დაკავშირებული, ამ და სხვა საინტერესო საკითხებზე, გვესაუბრება ნინო ღამბაშიძე (ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი):

დიდმარხვის მეორე ხუთშაბათს, თუშეთში მიცვალებულთა მოსახსენებელი დღე – ერუმსალეთობა იმართებოდა. ამ დღეს თუშეთში, მზის ამოსვლამდე, ყველა ოჯახში კეცზე დიდ პურს გამოაცხობდნენ, ბიჭონს დაატყრობდნენ ანუ მარცვალს მოხალავდნენ, ლობიოს მოამზადებდნენ, სანთლებს აანთებდნენ და სუფრაზე ერთ ლიტრ არაყს დადგამდნენ. სასმელით მიცვალებულის სულებს მოიხსენიებდნენ. ამ დღის პურს ერუმსალეთობის პურს ეძახდნენ. ხალხის რწმენით, იგი რაც შეიძლება დიდი უნდა ყოფილიყო, რადგან იერუსალიმში უნდა გაგორებულიყო და იერუსალიმის კარი შეეღო. ერთის მხრივ, იგი ,,მიცვალებულებს უნდა მისვლოდა”, ხოლო მეორეს მხრივ, გარდაცვლილთა სულებს სულთაკრეფისთვის თავიანთ ოჯახებში მისვლა და შეკრება უნდა შეძლებოდათ. ,,მკვდარნი სამზეოს გამოხედავენო” და ,,მკვდარნი ერულსალეთიდან მოდინავ”.

ერუმსალეთობის დილას, მზის ამოსვლამდე ოჯახის უფროსი ბიჭონს და გამომცხვარ პურს კერის გაგრშემო სამჯერ შემოატარებდა. მზის ამოსვლის შემდეგ სუფრას გარეთ გადგამდნენ, პურს დაჭრიდნენ და ყველას დაურიგებდნენ. სხვა მასალის მიხედვით ერუმსალეთობის პურს ოჯახი ორად გაჭრიდა. ამ პურის ერთ ნახევარს ამავე დღეს შეჭამდნენ, ხოლო მეორეს სულთაკრეფისთვის ინახავდნენ. ხოლო ისინი, ვისაც ახალი მიცვალებული ჰყავდა, ერუმსალეთობის პურს პატარა ნაჭრებად დაჭრიდნენ და ერთ ჯამ ბიჭონთან ერთად მეზობლებში დაარიგებდნენ.

სერგი მაკალათიას მასალების მიხედვით სულთაკრეფა ერუმსალეთობის დღეც იყო, ხოლო გიორგი ცოცანიძისა და გიორგი ბოჭორიძის მასალების მიხედვით იგი ერუმსალეთობის მესამე დღეს ანუ დიდმარხვის მეორე შაბათს აღინიშნებოდა.

სულთაკრეფა მიცვალებულთა სულების მოსახსენებელი ერთ-ერთი უდიდესი და უმნიშვნელოვანესი დღე იყო არა მარტო თუშეთში, არამედ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა კუთხეებშიც. სულთაკრეფას ყველა ოჯახში მხოლოდ სამარხვო საჭმელი მზადდებოდა. მოხარშავდნენ წანდილს, ბიჭონს მოხალავდნენ, სამ მრგვალ ,,გახვრეტილ” კვერს გამოაცხობდნენ. შუადღე რომ დადგებოდა, ყველანი ახლადგარდაცვლილის ოჯახში მოიყრიდა თავს, სადაც საერთო სუფრა იშლებოდა. ერუმსალეთობის პურის მეორე ნახევარი სწორედ ამ თავყრილობაზე მოჰქონდა ყველას. წანდილს, ბიჭონს, კვერებს, რომლებიც ასევე მიჰქონდათ თავყრილობაზე, ყველა ერთად, ერთ დიდ ჭურჭელში მოათავსებდა. ამ ჭურჭელს ჩამოარიგებდნენ, რათა ყველას, ვინც იქ იყო მიცვალეწულის სულის მოსახსენაბლად განკუთვნილი რიტუალური საკვები ეჭამა. საკვების ჩამოტარებამდე გაუთხოვარი გოგონა ბიჭონიან ხონს აიღებდა ხელში და თითო პეშვ ბიჭონს სამჯერ გადაყრიდა, თან სამივეჯერ იტყოდა: ,,ღმერთო, შენ მოგვიყვანე კა ყანაო”.

სულთაკრეფისთვის სოფ. დოჭუს ყველა კომლი სვე-ფორს შეკრებდა, რომლისგანაც ლუდი მზადდებოდა. კოდის ლოცვისას მამაკაცები ამ კოდის გარშემო ფერხისას ჩააბამდნენ და იმ ჯვარულს იმღერებდნენ, რომელსაც ხორციელის კვირის შაბათს მღეროდნენ. ხორციელის კვირაც მიცვალებულთა საიქიოდან სააქაოში სტუმრობის, მათი მიღება-გასტუმრების კვირად ითვლებოდა. ამ კვირის ბოლოს, როდესაც ხორცის აღება იყო და აღდგომამდე ხორცი აღარ იჭმებოდა, თუშეთის ზოგიერთ სოფელში დღეობა იმართებოდა. მაგალითად სოფ. დოჭუში შაბათ ღამეს ხატში სამზადისი იწყებოდა. დილით სოფლელები სხვა სოფლიდან მოსულ სტუმრებთან ერთად ხატის საჯარეში იკრიბებოდნენ. ჯარის ანუ თავყრილობის დაშლის წინ ნათე საწდით ლუდს აავსებდა და შუა საჯარეში დადგამდა. იქ მყოფები, მამაკაცები, რომლებსაც ხელში ანთებული სანთლები ეკავათ, ერთმანეთის ზურგს უკან იდგნენ. მათ წინ ხელოსანი მიუძღვოდათ, რომელსაც ხელში ფანდური ეკავა და უკრავდა. ისინი ნელი სვლით გარს უვლიდნენ საწდეს და ჯვარულ სიმღერას მღეროდნენ. ფერხისას ჩაბმამდე არავის ჰქონდა უფლება ხატიდან წასვლის. ფერხისას დამთავრების შემდეგ ლუდს დაცლიდნენ და სახლებში დაბრუნდებოდნენ.

დოჭუელებს კარატის ჯვარში ხატის დროშა ჰქონდათ: ,,დედალი” და ,,მამალი”. აქედან პირველი მუდამ ხატში იყო, ხოლო მეორე სალაშქრო და მოგაზური დროშა იყო. სულთაკრეფას ,,მამალი” დროშა დოჭუელებს გუდაანთაში უნდა წაებრძანებინათ, მხოლოდ ისე, რომ სიწმინდის დაცვის მიზნით, არც ერთ სოფელში არ შესულიყვნენ. გუდაანთში მისულები დროშას ხატის ნიშზე გამოჰკიდებდნენ. დროშა გუდაანთაში აუცილებლად მზის ჩასვლამდე უნდა მისულიყო. ,,სტუმარი დროშის” დასახვედრად გუდაანელები განსაკუთრებით ემზადებოდნენ. ხატში სანთელ-ზედაშეს და ხმიადებს მიიტანდნენ, ილოცებდნენ; გუდაანელებთან ერთად დოჭუელებსაც დალოცავდნენ. საღამოს მათ, ვინც დროშა მოაბრაძა, სოფელში ჯარს გაუმართავდნენ. მეორე დღეს, როდესაც დოჭუელები შინისკენ გაემართებოდნენ, მათ გუდაანთელი მამაკაცების ჯგუფიც გაჰყვებოდა. იმ საღამოს ჯარი დოჭუში იმართებოდა. ზაფხულში, ათნიგენობებზე კი დოჭუში გუდაანთას დროშა მიდიოდა სტუმრად.

სულთაკრეფა აღმოსავლეთ საქართველოს მთის სხვა კუთხეებშიც მიცვალებულთა მოსახსენებელი დღე იყო. ხევსურეთში აცხობდნენ სათოფეს – თხელ პურს და ქსოვილგადაფარებული გაჰქონდათ განსაზღვრულ ადგილზე, სადაც თოფებს ესროდნენ. ვინც მოარტყამდა, პურიც და მასთან დადებული ჯილდოც (ფეხსაცმელი, ხელთათმანი, წინდა, თამბაქო და სხვა) მისი იყო. თუ მიცვალებული ბავშვი იყო, მისთვის ვაცად წოდებული პური მიჰქონდათ, რომელსაც ბავშვები ისარს ესროდნენ. სახლში მზადდებოდა დოხანი (ლობიოგარეული სიმინდის ან წმინდა პურის მარცვლის წანდილის მსგავსი კერძი). მასთან ერთად სუფრაზე ეწყო წვრილი პურები, ვაცები, მარტუღელები, ხმიადები, ლავაშები, მარილი. რიტუალური პურები სხვადასხვა ფორმის და განსხვავებულად დაჭრელებულები ცხვებოდა. დიასახლისი სუფრას სახელს დასდებდა ანუ შენდობას ეტყოდა მიცვალებულებს. ქალები ახალი მიცვალებულის ოჯახში მივიდოდნენ და ტალავარზე იტირებდნენ. მიცვალებულთა სულის საოხად ხატშიც სრულდებოდა რიტუალები. ხევსურთა რწმენით ყველაფერი რაც მიცვალებულთათვისაა დალოცვილი, ნაკურთხ-ნალოცი, გარდაცვლილებს ყველაფერი პირნათლად მიუდითო. ამიტომ ხალხი ცდილობდა მათთვის შეძლებისდაგვარად ბევრი დაელოცათ.

ფშავლები ამ დღეს სუფრაზე გამომცხვარ თხელ ლავაშებს, ლობიოს, მოხარშულ კარტოფილს, ჯამით თხილ-კაკალს, ვაშლს დადებდნენ და ამას სალაღობოს ეძახდნენ; მიცვალებულები გაიხარებენო. ახალი მიცვალებულის ოჯახში ტირილი იმართებოდა, რომლის დასასრულს, ისევე, როგორც სხვა კუთხეებში, სამარხვო სუფრა იშლებოდა. საინტერესოა, რომ ხევსურული თოფოსნობის მსგავსი რიტუალი ღაბახის სახელით ფშავში ათენგენობას იმართებოდა.

სვანები ამ დღეს აღნიშნავდნენ დღეობას, რომელსაც ლილაშუნე ერქვა. ისინი ამ დღიდან ხვნა-თესვისთვის ემზადებოდნენ, მწყობრში მოჰყაბდათ და აწესრიგებდნენ საჭირო სამეურნეო იარაღებს. ამისთვის რამდენიმე დღე იყო საჭირო. სვანები ამ სამზადისის დროს ლილაშუნეს კვირას ეძახდნენ. თავად ლილაშუნე მომავალი უხვი მოსავლის საწინდრად აღინიშნებოდა. ამ დღეს მთელ სვანეთში მუშა საქონლის, ხვნა-თესვისთვის საჭირო იარაღების ფორმის რიტუალურ კვერებს აცხობდნენ. აცხობდნენ რიტუალურ პურს, რომელსაც კალოს ეძახდნენ და რომელსაც ხვნა-თესვის მონაწილე მამაკაცები ლამარიას (ღვთისმშობელს) სწირავდნენ და იქვე შეექცეოდნენ. ზემო სვანეთში დიასახლისი პირველად ამ დღეს ხსნიდა კიდობანს, რომელშიც თესვისთვის სხვადასხვა მარცვალი ჰქონდა გადანახული და ამ, სხვადასხვა სახის მარცვლისგან ფაფას ამზადებდა. სავახშმოდ კი სხვადასხვა სახის რიტუალურ პურებს აცხობდა. მათ ოჯახის უფროსი ლამარიას სწირავდა და ნათესებისთვის შესაფერის ამინდს სთხოვდა, რათა ოჯახს უხვი მოსავალი ჰქონოდა. ძველად ამ რიტუალურ პურებს სხვადასხვა სახელი ჰქონდა: ხორბლის თავთავი, ქერის თავთავი, ფეტვის თავთავი, ცხრილი, თავთავი, მხვნელი ხარები და სხვა. ყველა ისინი ტაბაკზე ისე ავსდებოდა, რომ მნახველს ხვნა-თესვის პროცესი და შედეგი წარმოუდგებოდა. ტაბაკს ოჯახის უფროსი იღებდა ხელში და ლამარიას, რომელსაც ლამარია ლილაშუნეს ეძახდნენ, მოსავლის სიუხვეს შესთხოვდა. როგორც ვერა ბარდაველიძე აღნიშნავს, ამ რიტუალური პურების მეშვეობით საკრალური ხვნა-თესვის მისტერია თამაშდებოდა. ის ასევე აღნიშნავს, რომ ძროხებისა და ხარების ფორმის რიტუალური პურები დედამიწის განაყოფიერების სიმბოლოს წარმოადგენენ.

გუდამაყარშიც ამ დღეს მიცვალებულთა მოსახსენებელი დღის, სულაკრეფის აღნიშვნა იცოდნენ. ჩოხელები საერთო სახატო ლუდის მოსახარშად კომლობრივ სალუდე ფორს აგროვებდნენ.

დალი გიორგაძე, რომელმაც აღმოსავლეთ საქართველოში სულთაკრეფის დღესასწაული შეისწავლა, აღნიშნავს, რომ იგი არ წარმოადგენს მხოლოდ სულის მოსახსენებელ, მიცვალებულისთვის განკუთვნილ დღეს, არამედ უხვი მოსავლისა და ოჯახის კეთილდღეობის დაბევების საგაზაფხულო აგრარული დღესასწაულია. თავის მხრივ კი მიცვალებულისა და მიწის კულტები ოდიდგან იყო ერთმანეთთან დაკავშირებული. იგი ასევე დიდ მსგავსებას ხედავს სულთაკრეფასა და ლიფანალს შორის, რომელიც მიცვალებულის კულტთან და ბუნების აღორძინებასთან დაკავშირებული დღესასწაული იყო და ,,ოჯახის კეთილდღეობის, მიწის ბარაქიანობის დაბევებას ისახავდა მიზნად”.

თუშური ერუმსალეთობა, აღინიშნებოდა ის სულკთაკეფასთან ერთად თუ სამი დღით ადრე, მისი არსიდან, მნიშვნელობიდან გამომდინარე, სულთაკრეფის განუყოფელი ნაწილია. ხალხური რწმენა-წარმოდგენების მიხედვით, სპეციალური რიტუალური პურის და რიტუალის აღსრულების გზით, ანუ ღმერთის შემწეობით, ამ დღეს ცოცხლები მიცვალებულებს მისტიურად უღებდნენ საიქიოს კარს და ლოცულობდნენ, რათა უსაფრთხოდ მიეღწიათ თავიანთ მიწიერ სახლამდე და სულთაკრეფის დღეს ცოცხლებთან ერთად ერთ ჭერქვეშ შეკრებილიყვნენ.

ზემოთ მოტანილი მასალის და სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმული მოსაზრებების გათვალისწინებით, სულთაკრეფა და ლილაშუნე მკვდრეთით აღდგომის, სიუხვე-ბარაქიანობისა და განახლებული სიცოცხლისადმი მიძღვნილი დღესასწაულებია. მიცვალებულთა მოხსენიება ამ კონტექსტის, მოცემული დღესასწაულების ხსენებული საზრისის პირდაპირი და უშუალო შემადგენელი ნაწილია. მართალია ლილაშუნეს დღესასწაულმა აღარ შემოგვინახა მიცვალებულის კულტის ამსახველი რწმენა-წარმოდგენები თუ რიტუალები, მაგრამ შესაძლოა ისინი არსებობდნენ, მაგრამ ჩვენამდე აღარ მოუღწევიათ.

უნდა დავეთანხმოთ დალი გიორგაძეს, რომელიც მსგავსებას ხედავს ლიფანალსა და სულთაკრეფას შორის. ეს მსგავსება განპირობებული უნდა იყოს ახალწლის ციკლისა და სულთაკრეფისთვის დამახასიათებელი მთელი რიგი საერთო ნიშნებით. როგორც ცნობილია, ახალ წელს სხადასხვა ფორმის, მათ შორის შინაური ცხოველების, რიტუალური კვერები ცხვებოდა. ცხვებოდა ოჯახის ყველა წევრისთვის ბედისკვერი და მათი საქმიანობის აღმნიშვნელი რიტუალური კვერები, უზენაესი ღვთაების კვერი-კაცბასილა, ასევე სამეკვლეო. ყველა ეს რიტუალური კვერი უზენაესი ღმერთისთვის განკუთვნილი შესაწირავია მომავალი წლის ნაყოფიერება-ბარაქიანობისა და კეთილდღეობის დასაბევებლად და გამოსათხოვად. ლილაშუნეს მსგავსად ისინი მისტერიის, ამ კერძო შემთხვევაში შესაქმის საახალწლო მისტერიის, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ,,რეკვიზიტის” შემადგენელი ნაწილებია. თუ ლილაშუნეში მათ ოჯახის უფროსი ტაბაკზე აწყობს და ამ ტაბაკით ხელში ლამარიას (ღვთისმშობელს) შესთხოვს წყალობა-ბარაქიანობას, მეკვლე ახალ წელს გობით ხელში, რომელზედაც ხსენებული ბედისკვერები ანუ რიტუალური პურები აწყვია, უზენაეს ღმერთს კეთილდღეობას შესთხოვს და ფაქტობრივად მასვე განასახიერებს. ახალწლის დღეობათა ციკლის ერთ-ერთი მთავარი დღესასწაული ნათლისღება სვანეთში ლიფანალი მიცვალებულების მოხსენიების მნიშვნელოვანი ხალხური დღეებია. როგორც ცნობილია, ლიფანალი ის ერთკვირიანი პერიოდია, როდესაც ოჯახი მიცვალებულთა სულებს მასპინძლობს და მაგიური გზით, სახლის კედელზე, ცომისგან შექმნილი ადამიანების, ცხოველების, საოჯახო თუ სამეურნეო დანიშნულების საგნების, რიტუალური პურების, ჯვრის, უზენაესი ღმერთის, ფერხულის, მცენარეების მეშვეობით სიცოცხლის კვლავგანახლებისა და ნაყოფიერება-კეთილდღეობის მოპოვებას ცდილობდა. ასევე ცხვებოდა მიცვალებულთა სულებისათვის განკუთვნილი სხვადასხვა ფორმის (ფრინველები, ცხოველები) პურები თუ სხვადასხვა სახით დაჭრელებული რიტუალური კვერები. მიცვალებულების სულებს სისხლიანი შესაწირავებიც ეწირებოდა. ხალხის წარმოდგენით მიცვალებულები მათთვის გაწყობილ სუფრასთან ისხდნენ, მიირთმევდნენ და წასვლისას სულიერი სახით დარჩენილი სანოვაგე საიქიოში მიჰქონდათ. როგორც აღვნიშნეთ, ხალხი სულთაკრეფაზედაც ასევე ფიქრობდა. ასე რომ, როგორც ცნობილია, ლიფანალიც მკვდრეთით აღდგომისა და ბუნების განახლების დღესასწაული იყო. ახალი წლის – სამყაროს განახლების, ხელახალი შესაქმის დღესასწაულის შემადგენელი ნაწილი.

თუ ლიფანალი ახალი წლის, წლიური კალენდრის საწყისი დღესასწაულის, სამყაროს განახლებისა და კვლავ შესაქმის დღესასწაულის ნაწილი იყო, სულთაკრეფა სამიწათმოქმედო კალენდრის პირველი დღესასწაული, ერთგვარი აგრარული ახალწლის დღესასწაული უნდა ყოფილიყო. მკვდრეთით აღდგომისა და დაბადება-აღორძინების დღესასწაული.

კვლავდაბადება-აღორძინების კონტექსტში არ შეიძლება არ აღინიშნოს სულთაკრეფას თუშეთში, ხატში ხორციელი კვირის მსგავსი ფერხულის გამართვის წესი. ითვლება, რომ წრიული ერთპირული ფერხულები, რომელთა ტექნოლოგიური საფუძველი ჩვეულებრივი ნაბიჯები იყო, ფერხულების უძველესი სახე უნდა ყოფილიყო. მათ საფერხულო სიმღერების სახელით ცნობილი სასიმღერო ტექსტი ახლდა თან. ფერხულები თუშეთში ორსრთულიანი ფერხულის – ქორბეღელას მუსიკალურ ტექსტზე იმღერებოდა. ქორბეღელა კი უხვი მოსავლის, საქონლის გამრავლების, ადამიანთა კეთილდღეობა-ბედნიერების საწინდრად სრულდებოდა. ,,წრიული ფერხულები დაკავშირებულია ნაყოფიერებასთან, მოსავლიანობასთან, გამრავლებასთან…წრიული ფერხულები და სხვა წრიული ქმედებანი, ბუნების კვდომა – აღორძინების შესაბამისად, წარმოგვიდგენს დროის აღრიცხვის წრიულ, ციკლურ წესს”. ,,ნაწილი მიცვალებულთა დღესასწაულებისა ემთხვევა საგაზაფხულო ციკლს, ნაწილი – მკისა და თიბვის პერიოდს. ამ დღესასწაულზე თაყვანცემული სულები ღვთაებათა რანგში განიხილებიან. სული ადამიანთა და ღვთისშვილებს შორის შუამავალია. რადგან სული წმინდაა და განთავისუფლებულია ხორცისგან, მას შეუძლია უშუალო კავშირი დაამყაროს ღვთაებასთან. მატერიალური საფუძველი, მიწის პროდუქტები, ლუდი და ღვინო, ყვავილები და სხვ., დაკავშირებული მიწის სამყაროსთან, მის კოსმოგონიურ სიმბოლიკასთან და აღორძინებასთან, პერიოდულად მომაკვდავი და აღდგენადია და მისი მეოხებით მიცვალებულის კულტმსახურების წარმართვა ამ უკანასკნელს პერიოდულად კვდომა – აღორძინების ციკლში აერთიანებ”.

აღსანიშნავია, რომ წრიული ფერხულის შესრულებისას წრის ცენტრში გარკვეული საკრალური ნივთი ან პიროვნება უნდა იყოს. სულთაკრეფისას თუშეთში, ხატში ფერხულის შესრულებისას მოფერხულეები იმ დღისთვის გამოხდილი ლუდის გარშემო ასრულებდნენ რიტუალს. რიტუალური ლუდი ნაყოფიერების სიმბოლოა, რომელიც, როგორც ცნობილია მარცვლეულისგან (კერძოდ ქერისგან) მზადდება. მარცვლეული თავის მხრივ, კვდომისა და კვლავდაბადების სიმბოლოა და სამგლოვიარო ტრაპეზის უმთავრესი პროდუქტია.

ამგვარად, მიცვალებულთ მოსახსენებელი დღის – სულთაკრეფის სახატო რიტუალის განუყოფელი კომპონენტი – ფერხული და საფერხულო სომღერა დღესასწაულის საერთო აზრის და მიზანდასახულობის კვლავგანახლების, სიცოცხლის აღორძინების, ნაყოფიერების მოპოვების მიზანს ემსახურებოდა.

თუშურ ერუმსალეთობა-სულთაკრეფას საქართველოს სხვა კუთხეების სულთაკრეფების მსგავსად ქრისტიანული ფესვებიც აქვს. იგი ყველა ხალხური დღესასწაულის მსგავსად სინკრეტული ხასიათის არის.

როგორც ითქვა, ერუმსალეთობა-სულთაკრეფა დიდმარხვის მეორე კვირაში იმართებოდა. ეკლესიური სწავლების მიხედვით დიდმარხვა, რომელიც ქრისტეს ვნებების, ჯვარცმისა და აღდგომის პერიოდს დაუკავშირდა, გვახსენებს ქრისტეს ვნებებს, აღდგომისა და მარადიული სიცოცხლის შესაძლებლობას; ამავე დროს მოგვიწოდებს მარხვების, განსაკუთრებით დიდმარხვის პერიოდში ვეცადოდ ქრისტიანული სათნოებებით ვიცხოვროთ და ამგვარად გავხდეთ ღირსნი შევხვდეთ მკვდრეთით აღდგომისა და ,,საფლავების შინა ცხოვრების მიმნიჭებელ” დღესასწაულს. დიდმარხვის მეორე, მესამე, მეოთხე შაბათს ეკლესია ლოცულობს და ევედრება ყველა წმინდანს გვიშუამდგომლონ და ილოცონ ღვთის წინაშე მიცვალებულთა სულებისათვის. ისინი მიცვალებულთა მოსახსენებლად განკუთვნილი განსაკუთრებული დღეებია ეკელსიაში.

სულთაკრეფა (ერუმსალეთობა) არა მარტო თუშეთში, არამედ ყველგან სადაც ის აღინიშნებოდა, გარდა იმისა რომ წლიურ კალენდარში მიცვალებულებისადმი მიძღვნილი ერთ-ერთი უდიდესი დღესასწაული იყო ისევე, როგორც ლიტურგიული კალენდრის მიხედვით, ამ დღის ტრაპეზი მკვეთრად და ხაზგასმით სამარხვო იყო. ეთნოგრაფიულ მასალაში ხაზგასმულია, რომ ამ დღეს მარხვის გამო საკლავის დაკვლა იკრძალებოდა.

თუშური ერუმსალეთობა – სულთაკრეფა სხვა კუთხეებთან შედარებით მეტად უნდა იყოს ქრისტიანობასა და ეკლესიურ სწავლებასთან დაკავშირებული. საგულისხმოა, რომ ერუმსალეთობის რიტუალური პური უნდა ყოფილიყო დიდი, რათა იგი გაგორებულიყო იერუსალიმში და იქ საიქიოს კარის შეღება შეძლებოდა. თუშებისათვის საიქიო, რომლის კარის გაღება იყო საჭირო რათა მიცვალობულები მკვდრეთით აღმდგარიყვნენ, ,,სამზეოზე” გამოსულიყვნენ და ცოცხლებთან ერთად უხილავად გაენაწილებინათ ტრაპეზი, იერუსალიმში მდებარეობდა. მიცვალებულებს ცოცხლებთან ტრაპეზი ისე უნდა გაენაწილებინათ, როგორც ამაღლებამდე მოწაფეების მეინახე მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტე ინაწილებდა. ისე, როგორც ქრისტემდელ ადამიანს წარმოედგინა ამგვარი ტრაპეზი. ქრისტიან ერებში შემორჩენილი სუფრაზე ზედმეტი თეფშის დადების წესი უხილავი ღვთაებრივი სტუმრის, ქრისტეს მოლოდინის, მისი მყოფობის განცდის უძველესი წესია; იმ წარმოდგენების რომლის მიხედვით ყოველი სტუმარი უფალიცაა და იმავდროულად მისგან მოვლენილი.

რატომ იყო საიქიო თუშებისთვის იერუსალიმში? ამგვარი შეხედულება ქრისტეს საფლავს და მის მკვდრეთით აღდგომას უნდა უკავშირდებოდეს; სახარებაში გადმოცემულ იმ ამბავს, როდესაც იესო ქრისტემ ლოდი გადააგორა და მკვდრეთით აღდგა. იმას, რომ ჯვარცმის შემდეგ მაცხოვარმა ჯოჯოხეთში ჩასვლით მისი კარი შემუსრა და მიცვალებულთა სულები გამოიხსნა. იმას, რასაც ფაქტობრივად დიდ შაბათს იერუსალიმში მაცხოვრის საფლავზე გადმოსული ღვთაებრივი ცეცხლის სასწაული გვახსენებს. მაგრამ, ზოგიერთი მასალის მიხედვით, რატომ იმართებოდა ერუმსალეთობა ხუთშაბათ დღეს? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემისას არ შეიძლება არ გავიხსენოთ, რომ ხუთშაბათი ღვთისმშობლის დღედ ითვლებოდა. ამას გარდა, ეკელესიური სწავლების მიხედვით აღდგომა პირველს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს ეუწყა. ,,ანგელოსი ღაღადებს, მიმადლებულო წმინდაო ქალწულო, გიხაროდენ და კვალად გიხაროდენ. ძე შენი აღსდგა მესამესა დღესა საფლავით, და მკვდარნი აღადგინნა, ერნო, გიხაროდენ. განათლდი, განათლდი ახალო იერუსალიმ, დღეს დიდება უფლისა შენ ზედა გამობრწყინდა, განსცხრებოდე და იხარებდ სიონ და აწ შენცა იშვებდი, ღვთისმშობელო, აღდგომასა ძისა შენისასა” – ვკითხულობთ პასექის ჟამნში. ერუმსალეთობის მესამე დღეს, ანუ დიდმარხვის შაბათს კი, ხალხის რწმენით საიქიოდან აღმდგარი სულები სამი დღის ,,მგზავრობის” შემდეგ საკუთარ სახლებში იკრიბებოდნენ. საინტერესოა, რომ ლილაშუნეზე, იმავე დღეს, როდესაც აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში სულთაკრეფას აღნიშნავდნენ, ოჯახის უფროსი ლამარიას (ღვთისმშობელს), როგორც ბარაქისა და სიუხვის მიმნიჭებელს (ასე სწამდათ სვანებს) წყალობას შესთხოვდა.

ამგვარად, თუშური ერუმსალეთობა, რომელიც დიდმარხვის ხუთშაბათს, (ან ზოგიერთი მასალის მიხედვით დიდმარხვის პირველ ხუთშაბათს სულთაკრეფასთან ერთად აღინიშნებოდა) სულთაკრეფის უშუალო შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა. ერუმსალეთობა-სულთაკრეფა სინკრეტული ხასიათის ხალხური დღესასწაულია, რომელშიც მიცვალებულთა კულტის საფუძველზე კვდომა-აღორძინების, ნაყოფიერება-ბარაქიანობის წინაქრისტიანული შეხედულებები და რწმენა-წარმოდგენები ქრისტიანულს დაუკავშირდა. დაუკავშირდა ეკლესიური ცხოვრების ერთ-ერთ უმთავრეს ნორმას – მარხვას. მეტიც, ,,საფლავების შინა ცხოვრების მიმნიჭებელი” აღდგომის მოსამზადებელ პერიოდს – დიდმარხვას და მართლმადიდებლურ ლიტურგიკულ პრაქტიკაში დამკვიდრებულ სულის მოსახსენებელ ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს დღეს. წინაქრისტიანული ტაძრის საფუძველზე აღმართული ეკლესია, რომელშიც მკვდრეთით აღდგომისა და მარადიული ნეტარი სიცოცხლის მოლოდინი და წინასწარმეტყველება განხორციელდა, შესაძლოა ერუმსალეთობა-სულთაკრეფის ხალხური დღესასწაულის სიმბოლურ სახედ იქცეს. დღესასწაულისა, რომელშიც წინაქრისტიანულმა რწმენამ სიკცდილ-სიცოცხლის შესახებ ეკლესიის სწავლების საფუძველზე ახლებური, ქრისტიანული, თუნდაც ნაივური შეხედულებები და წარმოდგენები წარმოშვა.

ერუმსალეთობა-სულთაკრეფა, ისევე როგორც აღმოსავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეების სულთაკრეფა და სვანური ლილაშუნე, ბევრ საერთოს პოულობს ახლწლის დღესასწაულთან, კერძოდ კი ლიფანალთან, როგორც ამას დალი გიორგაძერ მიიჩნევს. ჩვენი აზრით, ერუმსალეთობა-სულთაკრეფა, სხვა კუთხეების სულთაკრეფასა და სვანურ ლილაშუნესთან ერთად შესაძლოა აგრარული კალენდრის ახალი წლის დღესასწაული იყოს.