ქართლში გავრცელებული ხალხური დღესასწაულის შესახებ გვესაუბრება ქალბატონი ნინო ღამბაშიძე (ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი):

,,ხალხური დღესასწაულების შესწავლისას წლიურ კალენდარში ხშირად არის ისეთი დღეობები, რომელთა სახელზე აგებული ტაძრები თუ სამლოცველოები არ შეესაბამებიან მათ ამჟამინდელ მთავარ სატაძრო დღესასწაულს. ანუ დღესასწაულის თარიღი და ის, თუ რომელი წმიდანის, ან რელიგიური მოვლენის სახელზეა ტაძარი აგებული, ერთმანეთს არ ემთხვევა. შესაძლოა ამგვარი შეუსაბამობა არ არსებობდეს, მაგრამ ცოდნა დღესასწაულის არსისა და რაობის შესახებ უკვე მივიწყებული იყოს. ამა თუ იმ დღესასწაულის თავდაპირველი მნიშვნელობის გამოსავლენად ჩვენ მიერ წარმართული კვლევის დროს აღმოჩნდა, რომ ჩვენში ძალიან ცნობილი ორი სალოცავი მცხეთის ჯვრის ნიში, თუ მის სახელზე აგებული სალოცავი გახლდათ.

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმული მოსაზრების თანახმად, ზოგიერთი სალოცავი გარკვეული კუთხით მცხეთის ჯვარს უკავშირდება. მაგრამ ამ მიმართულებით შესწავლა ჯერ არ დასრულებულა. ზემოთ ხსენებული ცნობილი ორი სალოცავიდან ერთი არის ლომისა, ხოლო მეორე – ქაშვეთი. ისინი მოგვიანებით წმიდა გიორგის სახელს უნდა დაკავშირებოდნენ.

ლომისობის დღესასწაული დღემდე სულთმოფენობის მომდევნო ოთხშაბათს იმართება, ხოლო ქაშვეთობა – აღდგომის მესამე კვირასა და გიორგობას. ქაშვეთის ტაძარი საქართველოს მრავალ კუთხეშია. მათი სატაძრო დღესასწაული აღდგომის მესამე კვირას აღინიშნება. ორივე თარიღი – სულთმოფენობის ოთხშაბათი და აღდგომიდან მესამე კვირა – მცხეთის ჯვრისადმი მიძღვნილი დღეები იყო, რაზედაც იოანე ზოსიმეს კალენდარი მიგვითითებს. ამ ორი თარიღიდან სულთმოფენობის ოთხშაბათი მცხეთის ჯვრის სასწაულის დღეა.

თუ რა მნიშვნელობა ჰქონდა და აქვს მცხეთის ჯვარს საქართველოს ეკლესიისა და ქართული კულტურისათვის, ამაზე შესანიშნავად მეტყველებს არა მარტო “ქართლის ცხოვრება,” არამედ ქართველ მეცნიერთა გამოკვლევებიც. ლ. პატარიძე წმ. ნინოს ცხოვრების შესწავლის შედეგად მივიდა დასკვნამდე, რომ მცხეთის ჯვრის დღესასწაული “საქართველოს ერთიანი, ავტოკეფალური ეკლესიის” დღესასწაულია და “რომლის დაწესება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მოპოვებასა და ვახტანგ გორგასლის მოღვაწეობას უნდა დავუკავშიროთ.”

“ჯვრის გარეგნული სახე ნათლად ასახავს სივრცის შიგა დანაწევრებას, მაგრამ აქ მხოლოდ პასიური განმეორება კი არ არის იმისა, რასაც შიგნითა კონტურები კარნახობდა, არამედ გარე ფორმების მხატვრულად გააზრებული შესაბამისობა. ეს პირველი მაგალითია შუასაუკუნეების ქართულ ხუროთმოძღვრებაში, რომ ფასადის სახე დამოუკიდებლი, შეგნებულად დასახული, მხატვრული ამოცანის მნიშვნელობას იძენს. ამიერიდან ეს ქართული არქიტექტურის დამახასიათებელი ნიშანი იქნება ერთი იმ მრავალთაგანი, რომელიც მკვეთრად განასხვავებს მას ბიზანტიურისაგან. საკმარისია გავიხსენოთ სერგისა და ბაქოს ან წმ. ირინეს ეკლესიები კონსტანტინოპოლში, წმ. სოფიო – ბიზანტიური ხუროთმოძღვრების უმაღლესი მონაპოვარი, რავენის ეკლესიები და ჩვენთვის ნათელი გახდება, რომ ბიზანტიაში ხუროთმოძღვართა ყურადღებას (ხელოვნების აყვავების პერიოდშიც) მთლიანად იპყრობდა დიდებული შიგა სივრცის შექმნის ამოცანა, ფასადები მათ არ აინტერესებდათ”, – აღნიშნავს ვახტანგ ბერიძე მცხეთის ჯვრის გახილვისას აღნიშნავს.

ამდენად, მცხეთის ჯვარი და მისი დღესასწაული საქართველოს ეკლესიის პირველი ნაციონალური ტაძარი და უმთავრესი დღესასწაული გახლდათ. წყაროდან კარგად არის ცნობილი, რომ მცხეთის ჯვრის აღმართვისას კერპები დაეცნენ მთელს “საზღვარსა ქართლისასა”, ხოლო გარკვეული დროის შემდეგ ამავე ჯვარმა დიდი სასწაული დაანახა “ყოველი ქართლის” მოსახლეობას. არ უნდა იყოს გასაკვირი, რომ მცხეთის ჯვრის ნიში, ან მის სახელზე აღმართული ეკლესია “ყოველი ქართლის” სხვადასხვა კუთხეში დაარსებულიყო.

აწ განსვენებული ეთნოგრაფის – ნინო (თალიკო) თოფურიას მდიდარ არქივში არსებობს მის მიერ 1948 წელს ქართლის ექსპედიციაში მოპოვებული მასალა სოფ. ქვემოჭალის ჯვარპატიოსნის დღესასწაულის შესახებ. ამ მასალების მიხედვით, ჯვარპატიოსნობა ამაღლებიდან მეცამეტე დღეს, ანუ სულთმოფენობიდან მესამე დღეს, ოთხშაბათს მოდიოდა. სოფლის შიგნით აღმართულ ჯვარპატიოსნის სახელობის ტაძარში დაბრძანებული ყოფილა ჯვარი, რომელსაც ხალხი ჯვარპატიოსანს ეძახდა. მათი თქმით, ამ ჯვარს “ოქრობაჯაღლოს” ქუდი ეხურა. შემოდგომაზე, როდესაც სოფელში ყურძენი დაიკრიფებოდა და დაიწურებოდა, თითოეული ოჯახი ჯვარპატიოსნისთვის ღვინის ზედაშეს გადაინახავდა. ზედაშეს მარანში ინახავდნენ. დღესასწაულის წინა საღამოს შევიდოდნენ მარანში, მოხდიდნენ ზედაშეს, აანთებდნენ სანთელს და დაილოცებოდნენ: “ღმერთო, ჯვარპატიოსანო, შენ დაგვასწარი მრავალ დღეობას, მრავალ კეთილ საქმეს”. სანთელს მარნის ბოძზე, ან საძირკველზე დააკრავდნენ. როდესაც ზედაშის თავს ამოიღებდნენ, ამ თავის ნახევარ ბოთლს ყველა ოჯახი ეკლესიაში ღვინოსთან ერთად მიიტანდა და მღვდელს გადასცემდა. ლოცვის ნაწილში უნდა გაერიოს ამის ზედაშეო, – ამბობდა ხალხი.

ჯვარპატიოსნისთვის პურისა და ზეთის ზედაშეც იცოდნენ. ამ პურის ფქვილისაგან დღეობისათვის ნაზუქს, ლავაშს გამოაცხობდნენ.

ვისაც შეთქმული ჰქონდა, ჯვარპატიოსნობაზე საკლავს კლავდა. ძირითადად იკვლებოდა კურატი, არანაკლებ სამი წლისა, ან ცხვარი. საკლავი სამშაბათს საღამოს იკვლებოდა. მის ბეჭსა და ტყავს მღვდელს აძლევდნენ. ვინც შეხვეწილი იყო, თეთრ მიტკალს თავზე მოიხვევდა, ან მოკლესახელოებიან თეთრ სამოსს ჩაიცვამდა და ისე მივიდოდა დღეობაზე ტაძარში. იქ მისულებს სამოსიცა და თავსაფარიც სალოცავში უნდა დაეტოვებინათ. წირვის შემდეგ ხატის მოედანზე იმართებოდა “ლხინი, თამაში, ჭიდაობა”. “შუადღე რომ გადავიდოდა”, ხალხი სახლებში მიდიოდა. ოჯახებში იმართებოდა ლხინი. ზოგი იმ დღეს სხვას სტუმრობდა, ზოგიც კი მასპინძელი იყო.

როგორც ვხედავთ, ჯვარპატიოსნობა იმდენად დიდი დღესასწაული გახლდათ, რომ მას უპირატეს საკლავსს – კურატს სწირავდნენ. ამავე დროს, მისთვის სამივე სახის ზედაშე (ღვინის, პურის, ერბოს) იყო განკუთვნილი. დღესასწაულის რაობაზე მისი თარიღი და სახელწოდება მეტყველებს. სულთმოფენობის შემდგომი ოთხშაბათი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მცხეთის ჯვრის დღესასწაულია, უფრო ზუსტად, მისი სასწაულის. ხოლო ის, რომ მცხეთის ჯვრის დღესასწაული ქართლის სამეფოში განსაკუთრებული დღე გახლდათ და მისი ყველა, თუ შეიძლება ასე ითქვას, “მეტოქე” დღესასწაული დიდი დღეობებისათვის განკუთვნილი წესით აღინიშნებოდა, არ არის გასაკვირი. მცხეთის ჯვარი ხომ საქართველოს ეკლესიის სიმბოლო იყო?! მისი დღესასწაული, ფაქტობრივად, ამ ეროვნული ეკლესიის დაარსების დღე გახლდათ. კათოლიკე ეკლესიის მსგავსად, იგი სულთმოფენობის დღეებში დაარსდა. თავად ტაძარი კი ქართული ორიგინალური ეროვნული ხუროთმოძღვრების ნიმუშს წარმოადგენს.

სიტყვა “პატიოსანის’’ სემანტიკა ჯვარს სიტყვათშეთანხმებაში “ჯვარპატიოსანი” განსაკუთრებულის, პატივსაცემის, ჩინებულის, გამორჩეულის მნიშვნელობას ანიჭებს. მოცემული კონტექსტიდან გამომდინარე (დღესასწაულის თარიღი და ხასიათი), ჯვარპატიოსანი უდაოდ მცხეთის ჯვრის სახელწოდებაა. იგი ხომ ქართლის სამეფოს განსაკუთრებული, უპირატესი ეროვნული სალოცავია?! ამასთანავე, ჯვარი, როგორც ცნობილია, სალოცავის სინონიმიცაა ქართულში. ამდენად, ტერმინი ჯვარპატიოსანი ჩვენს შემთხვევაში უნდა ნიშნავდეს განსაკუთრებულ, უპირატეს ჯვარსა და სალოცავს. ტერმინში აშკარად უკავშირდება მაცხოვრის ძელიცხოველს. მცხეთის ჯვარიც ხომ გოლგოთის სახელით ცნობილ ბორცვზეა აღმართული?! ის, რომ გოლგოთისა და მცხეთის ჯვრები პატიოსანი ჯვრის (ჯვარპატიოსნის) სახელით მოიხსენიებოდნენ ჩვენში, ამაზე აშკარად მეტყველებს მცხეთის ჯვრისა და გოლგოთაზე ჯვრის გამოჩინებისადმი მიძღვნილი საკითხავები, სადაც ორივე ჯვარი (მაცხოვრისა და მცხეთის) პატიოსანი ჯვრის სახელით არის მოხსენიებული.

ვფიქრობთ, სოფელ ქვემოჭალის ჯვარპატიოსნის ეკლესიას სახელი მასში დასვენებული ჯვრის გამო ეწოდა, რომელსაც, თავის მხრივ, გარკვეული კავშირი უნდა ჰქონოდა მცხეთის ჯვართან, რამაც ქვემოჭალის ჯვარპატიოსნის სატაძრო დღესასწაული მცხეთის ჯვრის დღესასწაულს დაუკავშირა. ჩვენი აზრით, ტაძარში დაბრძანებული ჯვარი სიმბოლურად უაღმატებულეს, უპირატეს მარტვილს – ქრისტეს განასახიერებს, ხოლო მარტვილთა სხეულებსა და წმიდა ნაწილებზე ქრისტიანული ხუროთმოძღვრების არსებობის დასაბამიდან ტაძრებს რომ აგებდნენ, საყოველთაოდ ცნობილი ჭეშმარიტებაა.

ჩვენში ჯვარპატიოსნის სახელით ცნობილი კიდევ ერთი დღესასწაული არსებობს. ეს არის ჯვარპატიოსნობა – ძელიცხოვლობა, რომელსაც ქართლ – კახეთის ზოგიერთ სოფელში 7(20) მაისს აღნიშნავდნენ. როგორც ცნობილია, ამ დღეს საქართველოს ეკლესია მოიხსენიებს იოანე ზედაზნელსა და მის 12 მოწაფეს, აგრეთვე 351 წელს (ქართული წყაროს მიხედვით 352) იერუსალიმში ჯვრის გამოჩინების სასწაულს. აღსანიშნავია, რომ კანონარის მიხედვით, ჯვრის გამოჩინება (7(20) მაისი) სულთმოფენობის დღეებს დამთხვევია. მცხეთის ჯვრის აღმართვა – 7(20) მაისს, ხოლო მისი სასწაული სულთმოფენობის დღეებში, კერძოდ, ოთხშაბათს მოხდა. ამ დღის საკითხავი “კლარჯულ მრავალთავში” ამგვარი სათაურით გვხვდება: “საკითხავი მარტვილობისა შემდგომად, დღესა ოთხშაბათსა აღმართება პატიოსნისა ჯუარისა მცხეთას”, რაც, ჩვენი აზრით, მცხეთის ჯვრის აღმართებისა და მისი სასწაულის ერთ მთლიან მოვლენად გააზრების მაჩვენებელია. ამდენად, ქართლ – კახური ჯვარპატიოსნობა – ძელიცხოვლობა უნდა უკავშირდებოდეს როგორც იერუსალიმში ჯვრის გამოჩინებას, ასევე მცხეთის ჯვრის აღმართვა – სასწაულს. ეს ორი სასწაული კი, როგორც ცნობილია, იმთავითვე დაუკავშირდა ერთმანეთს. ამდენად, ვფიქრობთ, სულთმოფენობის ოთხშაბათისა და 7(20) მაისის ჯვარპატიოსნობა მცხეთის ჯვრის დღესასწაულებია. “